Ocalmy od zapomnienia

Joachim Utech w Białogardzie.

Staraniem Powiatu Białogardzkiego, Miasta Białogard, Muzeum w Koszalinie oraz Muzeum Zamku Książąt Pomorskich w Darłowie udało się stworzyć unikatową kolekcję kopii dzieł Joachima Utecha w Białogardzie. Ta niepowtarzalna kolekcja powstała przy wsparciu merytorycznym Centrum Kultury i Spotkań Europejskich w Białogardzie.

Zaproszenie do zgromadzenia oraz wykonania 16 kopii odlewów dzieł Joachima Utecha otrzymałem wprost od Burmistrza Miasta Białogard a realizacja i proces przygotowania dzieł do eksponowania na stałę w galerii miejskiej w Białogardzie możliwy był dzięki realizacji projektu pn. Polsko-niemieckie dziedzictwo Miasta Białogard.

 

 

Czytamy w katalogu do wystawy...

Joachim Utech (1889-1960) – czołowy pomorski rzeźbiarz, rysownik i pedagog. Znakomity przedstawiciel i niezwykła indywidualność nowoczesnej sztuki niemieckiej I połowy XX wieku.

Joachim Utech chociaż tworzył w różnych materiałach – terakocie, drewnie i kamieniu swoje najwspanialsze dzieła stworzył w granicie, pospolitym głazie narzutowym jaki spotyka się na pomorskich polach i łąkach.
Geneza i charakter sztuki Utecha tkwią głęboko w najmłodszych latach artysty. Pierwsze inspiracje artystyczne w domu rodzinnym pradziadka i dziadka – białogardzkich mistrzów budowlanych i rzeźbiarzy, upodobanie do obserwacji przyrody i kontakt z muzyką – to wszystko kształtowało i przepełniało młodocianą duszę przyszłego rzeźbiarza. Szczególne umiłowanie pomorskiego krajobrazu a także stosowne wykształcenie artystyczne, wreszcie kontakty z nurtami awangardy niemieckiej dały podłoże dla talentu artysty. Jego twórczości, która pomimo wielu inspiracji: ekspresjonizmem, sztuką egzotyczną, archaiczną, grecką wreszcie średniowieczem nie zatraciła nigdy własnego indywidualnego wyrazu.
Dla wczesnego okresu twórczości charakterystyczne są prace wykonywane z wypalanej gliny i drewna. Powstawały wówczas liczne terakotowe przedstawienia figuralne i studia portretowe. Prace drewniane z tego czasu pozostawały pod wyraźnym wpływem ekspresjonizmu zapewne za sprawą zetknięcia się z Berlińską Secesją i grupą Die Brücke. Jednak uznanie i znaczące sukcesy na arenie międzynarodowej przyniosły artyście dopiero jego charakterystyczne głowy granitowe. Już jedna z pierwszych prac kamiennych, wykonanych w 1930 roku zatytułowana „Chińczyk” trafiła do zbiorów Berlińskiej Galerii Narodowej. Ogromnym sukcesem rzeźbiarza okazał się udział w 20. biennale w Wenecji. Wystawioną wówczas pracę „Stary pasterz” zakupił Mussolini dla Muzeum Narodowego w Rzymie, a „Dziewczynkę z lokami” nabyła Galeria Moderna w Wenecji. Po tym sukcesie Utech otrzymał zaproszenie do udziału w światowej wystawie w Paryżu w 1937 roku.
Tę tak świetnie zapowiadającą się karierę na arenie międzynarodowej zahamować miała jednak polityka nowego rządzącego reżimu w Niemczech. W wyniku zaostrzenia w 1937 roku polityki kulturalnej Utechowi uznanemu za artystę „zdegenerowanego” cofnięto zaproszenie do Paryża oraz usunięto jego prace z ekspozycji muzealnych i galerii.
Pomimo negatywnego osądu władz nazistowskich nie otrzymał zakazu wystawiania swych dzieł i nie popadł w zapomnienie. Dalej brał udział w lokalnych i krajowych wystawach oraz zyskiwał uznanie i popularność u coraz szerszego grona odbiorców. Najpierw w Białogardzie potem także z innych miast Pomorza zaczął otrzymywać zamówienia publiczne od instytucji, szkół, kościołów i od osób prywatnych. W latach trzydziestych artysta cieszył się niezwykle przychylną opinią, a jeden z krytyków zaliczył Utecha wraz z Ernstem Barlachem, Käthe Kollwitz, Rudolfem Bellingiem do artystów „którzy są zdolni do wykonania wielkich zadań w służbie nowego państwa w celu stworzenia nowej niemieckiej kultury”.
Joachim Utech stworzył około dziewięciuset dzieł, z tego ponad 470 w okresie przedwojennym. Na tę ogromną spuściznę składają się przede wszystkim rzeźby granitowe, drewniane i wykonane z wypalanej gliny, a w okresie powojennym także z marmuru, piaskowca, diabazu.
Chcąc rozpatrywać jego twórczość rzeźbiarską w sensie formalnym trudno wykazać „klasyczny” rozwój artysty. Charakterystycznym jest raczej trwanie znanych już i potem powracających, zmodyfikowanych form. Jednak z czasem obok jego figuralnych przedstawień rzeźbiarskich pojawiać zaczęły się nowe formy znacznie uproszczone, syntetyczno-kubizujące a nawet „ślizgające się” formy koliste, jakże bliskie już sztuce Hansa Arpa.
Joachim Utech przede wszystkim rzeźbił głowy; pojedyncze – rybaków, żołnierzy, pasterzy, dziewczęce i kobiece. Stworzył głowy podwójne i potrójne. Wszystkie te głowy i kompozycje figuralne, przedstawienia zwierzęce i fantazyjne powstawały wprost z tworzywa. Są z nim zrośnięte, często nie do końca opracowane, kontrastują w nich płaszczyzny obrobione z partiami zbrużdżonymi o wyraźnym śladzie dłuta. Wszystkie te wizerunki i przedstawienia zwierzęce to formy surowe, schematyczne, archaiczne, uduchowione i wizjonerskie. Ponadczasowe.
Twórczość Joachima Utecha inspirowana była doświadczeniem artystycznym wielu epok, sztuką różnych krajów. W jego rzeźbach widoczne są echa sztuki egzotycznej, antycznej i średniowiecznej. Jednak główny motyw był ciągle ten sam – pomorska kraina i jej mieszkańcy. Temu pozostał wierny także wtedy, gdy musiał opuścić w marcu 1945 roku swoją ojczyznę i rodzinne miasto. Jedną z jego ostatnich rzeźb u schyłku życia zatytułował „Wypędzony” - znana jest też jako „Smutek”.
Joachim Utech w ciągu swego całego artystycznego życia poszukiwał. Najpierw wybierał pomiędzy malarstwem a rzeźbą. Potem, już jako rzeźbiarz, szukał dla siebie najwłaściwszego tworzywa. Znalazł granit. W tym tworzywie poszukiwał siebie, bliskich, swoich rodzinnych stron. Poszukiwał jak każdy artysta do końca nigdy nie spełniony.


Joachim Utech – daty z życia

1889 – urodził się 15 maja w Białogardzie. Dzieciństwo i późniejsza nauka w miejscowym gimnazjum
1907 – wolontariat u kołobrzeskiego rzeźbiarza Brägera
1907/1908 – studia w Szkole Sztuk Pięknych w Charlottenburgu
1909/1910 – służba wojskowa w Kołobrzegu
1910/1911 – kontynuacja studiów w berlińskiej Szkole Sztuk Pięknych
1912/1913 – egzamin państwowy z rysunku oraz przedmiotów zawodowych
1913/1914 – studia w Akademii Sztuk Pięknych w Lipsku
1914/1918 – udział w I wojnie światowej
1919-1921 – wykonywanie zawodu wolnego artysty rzeźbiarza. Praca pedagogiczna w lipskiej szkole żeńskiej
1920 – pierwsza wystawa rzeźb w Królewcu
1921 -1925 – pobyt w Insterburgu (Wystruciu nad Pregołą), pierwsze nagrody za twórczość artystyczną
1925-1945 – życie i twórcza praca w Białogardzie. Prowadzenie zajęć o sztuce w miejscowym liceum
1936 – sukces na 20. biennale w Wenecji, zaproszenie na paryską wystawę światową
1937 – uznanie dzieł artysty za sztukę „zdegenerowaną”, potępienie przez oficjalne władze reżimu nazistowskiego
1945 – 1 marca ucieczka z Białogardu. W maju przyjazd do Lüneburga. Pierwsza powojenna wystawa w Hamburgu
1948/1949 – urlop naukowy udzielony przez ministra kultury i sztuki Dolnej Saksonii
1952 – przejście na emeryturę. Pobyt w górskiej klinice Daxweiler na kuracji serca. Wystawy zbiorowe w Kaiserslautern, Ludwigshafen, Wiesbaden
1955 – przyjazd do Marburga. Wystawy w Hesji i Westfalii
1957 – zwrot przez szczecińskie muzeum 86 dzieł pozostawionych w marcu 1945 roku w Białogardzie, udział w 4. biennale w Antwerpii
1958 – udział w wystawie zbiorowej w Ameryce Południowej
1959 – wystawa w Muzeum Narodowym w Norymberdze
1960 – zmarł 30 marca w Marburgu

tekst: Krystyna Rypniewska

Fotoreportaż z wystawy: